Każda osoba może być świadkiem w postępowaniu karnym. Osoba, która ma wiedzę o przebiegu określonego zdarzenia lub okolicznościach z nim związanych może być świadkiem, niezależnie czy jest bezpośrednim świadkiem czy dowiedziała się o zdarzeniu od innej osoby np. usłyszała rozmowę lub inna osoba przekazał jej swoją relację o zdarzeniu. Świadkiem może być wyłącznie osoba fizyczna bez względu na jej wiek czy stan zdrowia – najistotniejsze jest, aby osoba ta była zdolna do spostrzegania i komunikowania swoich spostrzeżeń.
Każdy, kto otrzyma wezwanie do złożenia zeznań w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. W przeciwnym wypadku, świadek może otrzymać karę grzywny w wysokości do 3.000 zł oraz może zostać zatrzymany i przymusowo doprowadzony przed organ, który wezwał go do złożenia zeznań.
Jednym z wyjątków od powyższych zasad jest prawo odmowy złożenia zeznań. Skorzystanie z tego prawa będzie możliwe, gdy świadek stawi się przed organem, który go wezwał (prokurator, sąd) i dopiero wówczas złoży oświadczenie o odmowie złożenia zeznań wraz ze wskazaniem podstawy czyli okoliczności, które pozwalają mu na skorzystanie z tego prawa.
Podstawą do odmowy złożenia zeznań jest bycie osobą najbliższą dla oskarżonego. Osobą najbliższą jest:
- współmałżonek,
- konkubent lub konkubina czyli osoba pozostająca we wspólnym pożyciu,
- rodzice i dziadkowie czyli wstępni,
- dzieci i wnuki czyli zstępni,
- rodzeństwo, także rodzeństwo przyrodnie,
- teść, teściowa, szwagier, szwagierka, bratową i inni powinowaci w linii prostej,
- przysposobiony i przysposabiający oraz ich współmałżonkowie.
Na bycie osobą najbliższą oskarżonemu można się powoływać również po zakończeniu małżeństwa (np. poprzez rozwód lub śmierć współmałżonka) lub po zakończeniu stosunku przysposobienia.
Jeszcze przed rozpoczęciem czynności przesłuchania prokurator lub sąd powinien pouczyć świadka o przysługującym mu prawie do odmowy składania zeznań. Zeznania świadka, który skorzysta z tego uprawnienia nie mogą zostać odebrane, a te które zostały w danej sprawie wcześniej złożone nie mogą stanowić dowodu (prokurator lub sąd nie będą mogli wziąć ich pod uwagę). Nadto, nie jest wykluczone aby osoba, która skorzystała ze swojego uprawnienia, na późniejszym etapie postępowania mogła jednak złożyć zeznania.
Aby odmówić złożenia zeznań wystarczy powołać się na przysługujące uprawnienie (nie trzeba wskazywać, że wynika ono z art. 182 § 1 Kodeksu postępowania karnego w związku z art. 115 § 11 Kodeksu Karnego) oraz określić, jaki jest stosunek świadka do oskarżonego np.
“Oświadczam, że korzystam z prawa odmowy złożenia zeznań, ponieważ oskarżony jest moim mężem/ bratem/ synem/ szwagrem/ konkubentem”.
“Odmawiam złożenia zeznań, ponieważ oskarżona jest moją siostrą/ matką/ córką/ żoną/ teściową/ szwagierką/ konkubiną”.
Nie trzeba przy tym podawać powodów skorzystania z tego prawa czyli przyczyn przez które osoba najbliższa oskarżonemu nie chce złożyć zeznań. Organ, który wezwał na przesłuchanie może jedynie zweryfikować prawdziwość twierdzenia o “byciu osobą najbliższą”, nie może żądać uzasadnienia ani “oceniać” oświadczenia świadka. Skorzystanie z prawa do odmowy złożenia zeznań jest wyłączną decyzją świadka, któremu to prawo przysługuje.
