Zakład karny to miejsce odbywania przez skazanych kar pozbawienia wolności. Zakłady karne są strzeżone i zarządzane przez Służbę Więzienną, która podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który może m.in. otwierać lub zamykać zakłady karne i areszty śledcze.
Wyodrębnia się rodzaje zakładów karnych, ze względu na klasyfikację osób w nich osadzonych:
- dla młodocianych – M,
- dla odbywających karę po raz pierwszy – P,
- dla recydywistów penitencjarnych – R,
- dla odbywających karę aresztu wojskowego – W.
Odseparowanie określonej grupy osadzonych od innych ma na celu zapewnienie więźniom bezpieczeństwa oraz odpowiednich warunków do prowadzenia procesu resocjalizacyjnego i wychowawczego. W przypadku młodocianych i odbywających karę po raz pierwszy istotne znaczenie ma zminimalizowanie ryzyka zdemoralizowania pod wpływem innych osadzonych. Mimo, że Kodeks Karny Wykonawczy nie przewiduje odrębnego rodzaju zakładu karnego, kobiety jedynie są osadzane odrębnie od mężczyzn, w osobnych lub specjalnych oddziałach zakładów karnych.
Poszczególne rodzaje zakładów mogą być wewnętrznie zorganizowane jako zakład karny typu:
- zamkniętego,
- półotwartego,
- otwartego.
Każdy z tych typów różni się przede wszystkim innych stopniem zabezpieczeń i zasad obowiązujących osadzonych. Młodociani osadzeni (czyli skazani, którzy nie ukończyli 21 lat) poddawani są intensywnej pracy resocjalizacyjnej i wychowawczej, ponieważ ze względu na wiek mają największe szanse na osiągnięcie poprawczych celów kary. W zakładach dla młodocianych częściej niż w innych rodzajach więzień prowadzi się zajęcia kulturalne, sportowe. Na wniosek dorosłego skazanego po raz pierwszy możliwe jest osadzenie go w zakładzie dla młodocianych.
Skazani po raz pierwszy i nie skierowani do innych zakładów, są osadzani w zakładach rodzaju P. Swoją karę mogą odbywać tu także osoby, które popełniły wykroczenie lub nieumyślnie przestępstwo. Osadzeni mogą (w zależności od typu zakładu) podejmować zatrudnienie, kształcić się oraz uczestniczyć w zajęciach kulturalnych i sportowych.
W zakładach karnych dla recydywistów umieszczani są dorośli, którzy popełnili przestępstwo umyślne lub orzeczono wobec nich zastępczą karę pozbawienia wolności, którzy poprzednio odbywali już takie kary. Wyjątki od tej reguły stosuje się ze względów resocjalizacyjnych – jeżeli warunki osobiste skazanego za przestępstwo umyślne przemawiają za skierowaniem go do zakładu karnego dla odbywających karę po raz pierwszy. Zakłady dla recydywistów wyróżniają się większą izolacją skazanych od świata zewnętrznego oraz mniejszym zakresem uprawnień przysługującym osadzonym w nich więźniom.
Kobiet wśród wszystkich skazanych na karę pozbawienia wolności jest niewiele, jednak ze względów społecznych i psychicznych uwarunkowań kobiet, branych pod uwagę w procesie resocjalizacji, niezbędne jest urządzanie dla skazanych kobiet oddzielnych oddziałów. Zgodnie z danymi Służby Więziennej, na koniec 2023 r. w jednostkach penitencjarnych przebywały 3683 kobiety, z czego 3070 z nich to skazane, a 524 to osoby tymczasowo aresztowane. W 2023 r. 44 osadzone urodziły dzieci w czasie odbywania kary. Osadzone kobiety mogą przebywać wraz z dziećmi, które nie ukończyły 3 roku życia w specjalnych oddziałach więziennych tzw. domach matki i dziecka. Obecnie takie oddziały prowadzi Zakład Karny nr 1 w Grudziądzu i Zakład Karny w Krzywańcu.
