Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, a w postępowaniu przygotowawczym tylko względem osoby wobec której wydano postanowienie o postawieniu zarzutów. Środki zapobiegawcze to środki przymusu, które mogą być stosowane do upływu terminu ich zarządzenia albo aż do chwili rozpoczęcia wykonania kary. Możliwe jest zastosowanie więcej niż jednej środka (w szczególności nieizolacyjnego) względem tej samej osoby – jeśli nie stoi to w sprzeczności z zasadą adekwatności i proporcjonalności.
Kodeks postępowania karnego przewiduje środki zapobiegawcze o charakterze izolacyjnym i nieizolacyjnym. Jedynym środkiem izolacyjnym jest tymczasowe aresztowanie. Pozostałe środki:
- dozór Policji lub przełożonego wojskowego (w przypadku żołnierza),
- poręczenie majątkowe,
- poręczenie od tzw. osoby godnej zaufania,
- poręczenie społeczne,
- nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wraz z pokrzywdzonym (gdy zarzut dotyczy popełnienia przestępstwa na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej i istnieje obawa lub groźba, że przestępstwo zostanie popełnione ponownie),
- zawieszenie w czynnościach służbowych lub zawodowych,
- nakazanie powstrzymania się od określonej działalności lub prowadzenia określonego rodzaju pojazdów,
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania,
- zakaz opuszczania kraju.
Środek zapobiegawczy powinien podlegać niezwłocznie uchyleniu lub zmianie, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę. Co do zasady nadzór nad stosowaniem i wykonywaniem środków zapobiegawczych sprawuje sąd, jednakże środek już zastosowany może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora.
Poręczenie majątkowe (potocznie nazywane kaucją) polega na złożeniu przez obowiązanego lub inna osobę określonej przez sąd lub prokuratora sumy pieniężnej albo na obciążeniu majątku zastawem lub hipoteką. Jeżeli oskarżony lub podejrzany ucieknie z kraju, będzie się ukrywał lub mataczył środki przepadają na rzecz Skarbu Państwa, z tym zastrzeżeniem że tylko pokrzywdzony może żądać zaspokojenia z nich swoich roszczeń.
Poręczenie społeczne lub od tzw. osoby godnej zaufania polega na przyjęciu przez sąd lub prokuratora od pracodawcy, dyrektora szkoły lub uczelni, od zespołu z którym podejrzany pracuje lub uczy się, poręczenia, że podejrzany bądź oskarżony stawi się na każde wezwanie organu i nie będzie utrudniał postępowania.
W ramach zakazu opuszczania kraju, osoba mu podlegającą, składa w depozycie sądowym posiadany paszport lub inny dokument uprawniający do przekroczenia granicy albo uniemożliwia jej się wydanie takiego dokumentu.
Dozór Policji to nic innego jak obowiązki nałożone na podejrzanego przez prokuratora, a na oskarżonego przez sąd, mogącego w szczególności polegać na:
- okresowym zgłaszaniu się do określonego organu (najczęściej jest to wyznaczona Komenda Policji),
- zakazie opuszczania miejsca pobytu,
- zawiadamiania o planowanych wyjazdach,
- zakazie kontaktowania się i/lub zbliżania się do określonych osób,
- zakazie przebywania w określonych miejscach.
Jeżeli orzeczony środek zapobiegawczy okaże się niewystarczający, organ nadzorujący postępowanie (sąd lub prokurator) może zdecydować o zastosowaniu dodatkowego środka zapobiegawczego, środka cięższego lub zmianie dotychczasowych środków na tymczasowe aresztowanie.
