Oprócz prawa do odmowy złożenia zeznań, świadek wezwany do złożenia zeznań w postępowaniu karnym może odmówić ich złożenia, uchylić się od odpowiedzi na poszczególne pytaniu lub wnieść o zwolnienie od złożenia zeznań lub odpowiedzi.
Szczególny przypadek, gdy świadek może odmówić złożenia zeznań wystąpi, gdy wezwanym na świadka jest osoba oskarżona w innym postępowaniu karnym o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Nie musi być wówczas osobą najbliższą oskarżonemu. Wystarczy, że odmawiając złożenia zeznań wskaże, że jest oskarżonym o współudział w przestępstwie, którego dotyczy to postępowanie.
Jeżeli jednak świadkowi, który stawił się na przesłuchanie, nie przysługuje prawo odmowy złożenia zeznań, ponieważ nie jest osobą najbliższą oskarżonemu lub wezwany nie jest oskarżonym o współudział, wówczas, w niektórych przypadkach będzie mógł:
- uchylić się od odpowiedzi na pytanie albo
- żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności,
Jedynym warunkiem, pod którym można uchylić się od odpowiedzi na pytanie jest fakt, że ewentualna odpowiedź mogłoby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność karną za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Z kolei przesłuchanie świadka na rozprawie z wyłączeniem jawności może zostać przeprowadzone, w sytuacji gdy treść zeznań mogłaby narazić świadka lub osobę mu najbliższą na hańbę. W obu przypadkach, za osobę najbliższą świadkowi uznajemy ten sam krąg osób, które zostały wymienione w przypadku prawa do odmowy złożenia zeznań. Przez narażenie na hańbę należy rozumieć sytuacje, w których zeznania dotyczą kwestii ściśle osobistych m.in. związanych z seksualnością lub obyczajowością.
Oprócz powyższych przypadków, wnieść o zwolnienie go od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie może osoba, pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym. Zwolnienie zależy w tym przypadku od oceny organu prowadzącego postępowanie (prokuratora lub sądu). Osobą w szczególnie bliskim stosunku osobistym nie będzie ta sama osoba, która może skorzystać z “nie podlegającego ocenie” organu prawie odmowy złożenia zeznań – czyli osoba najbliższa. Za osobę w szczególnie bliskim stosunku osobistym uznaje się osobę, którą z podejrzanym lub oskarżonym łączy podobna do osób najbliższych relacja o charakterze szczególnie bliskim i osobistym. Za relację taką można uznać więź:
- społeczną np. nauczyciel – uczeń, trener – zawodnik, szef – podwładny;
- emocjonalną np. bliscy przyjaciele,
- relację opartą na powiązaniach majątkowych np. partnerzy biznesowi, wspólnicy lub członkowie zarządu danej spółki.
Skorzystanie przez świadka, z któregokolwiek z wyżej opisanych praw ograniczających lub zwalniających go z obowiązku złożenia zeznań, nie musi oznaczać, że fakty istotne dla danego postępowania karnego nie zostaną wykazane innymi środkami dowodowymi. Warto również zaznaczyć, że każdy wezwany na świadka może skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika – radcy prawnego lub adwokata.
