Zwykle to prokurator kieruje akt oskarżenia do sądu przeciwko podejrzanemu, jednak istnieją sytuacje, w których to pokrzywdzony ma obowiązek podjąć inicjatywę w celu ukarania sprawcy.
Tzw. prywatny akt oskarżenia ma zastosowanie w przypadkach takich przestępstw jak: uszkodzenie ciała trwające do 7 dni (chyba że poszkodowany to bliska osoba mieszkająca z podejrzanym), zniesławienie, znieważenie czy naruszenie nietykalności cielesnej.
Pokrzywdzony musi złożyć taki akt w określonym czasie: w ciągu roku od uzyskania informacji o sprawcy, ale nie później niż 3 lata od popełnienia przestępstwa. Niezłożenie go w terminie oznacza przedawnienie karalności i brak możliwości ścigania sprawcy.
Prywatny akt oskarżenia można złożyć pisemnie w sądzie lub na policji – w tej drugiej opcji dopuszczalna jest forma ustna. Zgłoszenie na policję w formie zwykłego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa traktowane jest jako prywatny akt oskarżenia.
Zgodnie z art. 487 Kodeksu postępowania karnego, akt może ograniczać się do wskazania osoby oskarżonej, opisu zarzucanego jej czynu oraz dowodów, na których opiera się oskarżenie. Opłata za wniesienie aktu wynosi 300 zł, lecz w przypadku korzystnego rozstrzygnięcia sądu kwota ta zostanie zwrócona. Sąd właściwy do rozpatrzenia sprawy oraz do którego kieruje się akt oskarżenia to ten, w którego okręgu doszło do przestępstwa.
Proces karny przeciwko osobie oskarżonej w ramach prywatnego aktu oskarżenia zaczyna się od posiedzenia pojednawczego, prowadzonego przez sędziego lub referendarza sądowego. W szczególnych przypadkach sąd może zamiast posiedzenia pojednawczego skierować sprawę na mediację, jeśli zgodzą się na to strony.
Na posiedzeniu pojednawczym sąd wzywa strony do pojednania. Stanowisko stron oraz wyniki spotkania odnotowuje się w protokole – jeśli strony dojdą do porozumienia, postępowanie zostaje umorzone. Niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego lub jego pełnomocnika bez usprawiedliwienia uznaje się za odstąpienie od oskarżenia, co skutkuje umorzeniem postępowania. W przypadku nieusprawiedliwionej nieobecności oskarżonego, sprawa kierowana jest na rozprawę główną.
Jeśli podczas posiedzenia pojednawczego lub mediacji strony zdecydują się na pojednanie, mogą również zawrzeć ugodę dotyczącą innych spraw z oskarżenia prywatnego lub roszczeń związanych z oskarżeniem.
Jeżeli oskarżyciel prywatny odstąpi od oskarżenia przed rozpoczęciem przewodu sądowego, postępowanie umarza się za zgodą oskarżonego. Zgoda ta nie jest wymagana, jeśli odstąpienie nastąpi przed rozpoczęciem pierwszej rozprawy głównej.
Oskarżony ma prawo do wniesienia wzajemnego aktu oskarżenia przeciwko oskarżycielowi prywatnemu w sprawach związanych z oskarżeniem pierwotnym. Obie sprawy są wtedy rozpatrywane łącznie, chyba że prokurator przyłączy się do jednej z nich – wówczas sprawa wzajemna jest wyłączana do osobnego postępowania.
